U šetnji po Beogradu - Monitor Sava ex Bodrog, plutajući spomenik jednom dobu, jednoj pobedi, jednoj eri

Neki od najznačajnijih istorijskih događaja započeli su zapravo pucnjima sa brodova, pa čak i kada brodovi nisu bili osnovno oružje u daljem toku tih događaja.

Najpoznatija revolucija, ona Oktobarska, ali i oba svetska rata, samo su najpoznatiji primeri kako se započinjao neki krvav sukob sa brodova koji kasnije nisu odigravali ključnu ulogu u tim sukobima.

Prvi svetski rat započela je Austrougarska monarhija upravo hicima sa rečnih oklopnih monitora koji su bazirali u Zemunu, na Beograd, prodefilovavši oko Velikog Ratnog ostrva i dalje oko ušća, i otvorivši vatru na položaje zauzete na Kalemegdanskoj tvrđavi, zatim na položaje ispod Nebojša kule, i kod Ade Ciganlije.

Iako je taktička vrednost ovih hitaca, ali i dejstva sa rečnih monitora uopšteno, zapravo sumnjiva, veliki psihološki efekat je zasigurno postignut ovim početnim bombardovanjem. 

Nemali broj pisanih svedočenja branilaca iz tog vremena opisuje tešku artiljeriju sa kopna kao ubitačnu i razarajuću, ali i kao neminovnost na koju se navikneš...ali, upravo monitore opisuju kao najprovokativnije, jer, kažu, dođu ti tu pod nos, pa pucaju, a ne možeš im ništa...

Dakle, i psihološki efekat je bio jedno značajno oružje ovih brodova. Pa ipak, na borbeni moral srpske vojske kao da se nije nimalo odrazio ovaj, ali ni svi ostali napadi, o čemu svedoči čak i spomenik koji je okupator podigao poginulim braniocima, tik pored spomenika svojim nastradalim vojnicima.

Upravo jedan od tih monitora, iz Carske flotile koja je bazirala u Zemunu, jeste nekadašnji Bodrog, a potonji Sava. Oklopljeni brod sa ograničenim mogućnostima za manevar i borbeno dejstvo, ali sa snažnim psihološkim uticajem. I to za obe strane, kako za protivnike, tako i za vlastite snage.

Dizajniran da sa topovima za tadašnje vreme moćnim, ali relativno zastarelim, podržava desante i opsade, ovaj brod je mogao da svoje smrtonosne granate dobacuje i do desetak kilometara u daljinu, a imao je i haubicu kojom bi uspevao i da ubaci granatu odozgo u ciljani objekat.

O preciznosti se nije moglo govoriti svakako, ali zato je sve ostalo bilo tu.

Sa dužinom od jedva nešto preko pedeset metara, i sa posadom od gotovo stotinu ljudi u svom punom sastavu, ostaje zagonetka gde je uspevalo da stane nešto preko šezdeset tona uglja uz koje je krstarećom brzinom mogao dejstvovati u radijusu od pet stotina kilometara.

Da, morala je biti velika gužva u svakom slučaju.

No, kako nije reč o jahti, već borbenom brodu, o komforu se u to doba nije mnogo vodilo računa.

Borbeni brod je izvršavao svoje zadatke sve do samog kraja rata, gde se poslednji povlačio ka Budimpešti, i nasukao se prilikom povlačenja na sprud nizvodno od Beograda. Spasa mu više nije bilo, zarobljen je, ali i dodeljen kao ratni plen tek formiranoj Kraljevini SHS, a potom je opremljen i raspoređen sa ostalim monitorima u ratnu bazu u Novom Sadu.

Sudbinski izazovi ponovo su ređali pred oklopljeni brod svega dve decenije kasnije, sa dolaskom novog, još strašnijeg rata.

Nekoliko borbenih zadataka, nekoliko potapanja i vađenja, ali i nekoliko zastava će se smenjivati na ovim stranicama istorije broda koji se od sada zvao Sava.

Prvi dani aprilskog rata zatekli su monitor Sava sa ostalim monitorima na zadatku polaganja minskih prepreka prema Rumuniji u donjem toku Dunava, a potom je brod, kao odličan cilj za dejstva savremene nemačke avijacije, potopljen od strane vlastite posade da ne padne u ruke neoštećen neprijatelju.

Ipak, i kao takav, poduhvat je bio uzaludan.

Monitor je izvučen i dodeljen NDH na korišćenje u njihovoj okupacionoj zoni.

Borbeni zadaci ovog broda, uglavnom na reci čije je ime nosio, imali su patrolni karakter sa osloncem na efekat zastrašivanja, sve dok nije ponovo potopljen u drugoj polovini predzadnje godine rata.

Narednih osam godina ležaće tako u blizini Slavonskog broda, a potom će ponovo biti izvađen, te opremljen savremenijim borbenim sistemima, i stavljen u sastav RRF Jugoslavije, gde će još nešto jače od decenije ploviti.

Potom će njegova sudbina, kao rashodovanog plovila, biti vezana za obalu, gde je predstavljao takozvani pristan za brodove prepušten zubu vremena u svojoj vožnji ka neumitnom zaboravu u koji su ostali monitori sa kojima je služio u jednoj Carevini, potom Kraljevini i na kraju Republici.

Neslavan kraj jedne klase brodova namenjenih i dizajniranih da moćnom artiljerijom napravi rusvaj i poseje smrt svud duž obala reka kojima dejstvuje, a da joj malo šta može pričiniti štetu u tim ratnim pohodima.

Pa ipak, iako je taj treći čin izgledao kao onaj posle koga se spušta zavesa, odnekud se neko setio da dopiše i četvrti, verovatno i najslavniji čin za svaki borbeni sistem - da postane muzej, mesto na kome se čuva istorija, neguje baština prethodnih vremena i zabavljaju novi naraštaji učeći o svemu tome na samom izvoru.

Istini za volju, neshvatljivo je da je period priprema i opremanja monitora Sava za svoju najslavniju ulogu trajao čak šesnaest godina, ali ako to zanemarimo, sada je u Beogradu, u neposrednoj blizini ušća, izložena ona suštinska knjiga istorije, čije su stranice ispisane u kormilarnici, komandnom mostu, palubi i artiljerijskim kupolama broda sa koga je započeo prvi, i do tada najveći svetski ratni sukob.

Od nekadašnjeg carskog monitora Bodrog, do jedinstvenog muzeja u Srbiji, ovaj brod je prešao put koji se slobodno može nazvati slavnim i časnim, put simbolike, put razaranja, ali i nade i ponosa.

Danas je ovo jedinstven muzej u Srbiji, jedinstven poput jedinog Muzeja minijatura manastira i crkava, poput jedinstvenog Muzeja voštanih figura, ili muzeja Kamena kakav samo na jednom mestu postoji, te Muzeja vaduhoplovstva, ali i drugih jedinstvenih muzeja za koje možda i ne znamo čak, a mogu se meriti svojom zanimljivošću sa mnogim svetskim muzejima.