Nekada davno, u srednjevekovno doba, postojaše manastir imenom Sveti Toma, a na njegovom metohu, razvilo se tokom četrnaestog veka i naselje sa nazivom Sentomaš, što u prevodu upravo znači Sveti Toma. I, danas bi to trebalo da bude gradić Srbobran, ukoliko prihvatimo ovu teoriju o postanku naziva grada. No, i ako nije tako nastao jedan od prethodnih naziva Srbobrana, sve ostalo svakako odgovara dokumentovanim istorijskim činjenicama. A istorija nimalo nije zaobišla ovo mesto. Naprotiv, više puta je bilo centar dešavanja, uključiv i revolucionarne događaje.
I, upravo ta istorija govori o prodorima Turaka ka Beču koji su u znatnoj meri određivali i sudbinu Srbobrana, tada znanom po drugim imenima u kojima je osnova bila ona stara - Sveti Toma.
Dok su napredovale turske jedinice, u čuvenoj Mohačkoj bici potukle su mađarsku vojsku, što je dovelo do napuštanja znatnog broja naselja, uključiv i Srbobran, od strane mađarskog življa, te su u jednom periodu gotovo samo Srbi bili stanovnici. No, određeni izvori se ne slažu sa time, bar ne u potpunosti, te spominju ovde pustaru u to doba, na kraju koje su, duboko u šiblju i šikari, upravo pomenuti Srbi potražili sklonište pred turskim terorom. Zaustavljanje turskog prodora podjednako se teško odrazilo na stanovništvo, jer su se Turci okrnuli sada pljački već osvojenih krajeva, te je u Srbobranu život gotovo zamro u doba kada su Turci njime vladali. Iz njihovih dokumenata pominje se tek nekih dvadesetak kuća koje su plaćale porez.
No, vremenom su Turci potisnuti iz ovih krajeva, što je stvorilo uslove da se multietničko stanovništvo Habsburške monarhije nacionalno osvesti, što će ponovo Srbobran smestiti u centar dešavanja, te mu i dodeliti današnji naziv po prvi put.
Nacionalna osvešćivanja, odnosno revolucije koje su vremenski smeštene u sredinu devetnaestog veka, a prostorno na područje nekadašnje Austrije, kao naslednice Habsburške monarhije. Mađarska i Srpska revolucija dešavaju se u slično vreme, ali njihovi međusobni interesi se ne poklapaju, te na vrhuncu revolucije koja se sa Dvora u Beču posmatra gotovo bez mešanja, dolazi do prvih ozbiljnih sukoba upravo pred Sentomašem koji se utvrđuje šancima, od kojih glavni drže Srbi, pa je naziv i dobio prema tome. Srbobran. Dakle, u pitanju je utvrđeni vojnički odbrambeni rov, šanac, od koga će kasnije, s kraja Velikog rata, i Sentomaš dobiti svoj današnji naziv.
Uspešna odbrana Srbobrana ponovila se par meseci kasnije, i mada ovaj put mađarske trupe konačno uspevaju da probiju odbranu uz strašne posledice po upadu u sam grad, istorijski posmatrano, više nije bilo sumnje da će jednom ovaj gradić nositi svoje novo ime.
Slom Mađarske revolucije desio se uz intervenciju Ruske carske vojske, dok je srpska revolucija sama od sebe pogašena, paradoksalno, ali između ostalog, i slomom svojih glavnih vojnih protivnika, Mađara.
I danas ovakav sudbinski zaplet u kome su na suprotan, ali suštinski isti način povezani Srbi i Mađari u porazima svojih nacionalnih težnji, možda najviše govori o uspešnom saživotu ova dva naroda u savremenom Srbobranu.
U pravilu, kada vojničke trube zaćute, a zastave se presele u skladišta, te odlikovanja i oružje zaposednu neke ormane i police, počinje najsvetlija budućnost. Upravo tako i današnja Srbobranska priča otvara nova poglavlja. Da, danas u Srbobranu možemo dobiti Lenkin prsten svake godine ukoliko žiri odabere upravo naše stihove na srpskom jeziku za najlepše napisane u prethodnoj godini. Danas u Turiji koja sa Srbobranom i Nadaljom zaokružuje sva tri naselja u srbobranskoj opštini, možemo probati šta sve umeju majstori pravljenja kobasica, ali i dobrog vašarskog raspoloženja na Kobasicijadi u Turiji.
Da, danas možemo prošetati ulicama grada koji se pretežno smestio na obali Velikog Bačkog kanala, te uživati u arhitekturi, ali i širokim i mirnim ulicama, i provesti jedan izuzetno prijatan dan, doživljavajući ovo najlepše srbobransko doba, doba u kome su spomenici, kultura, šetnje, parkovi i pecaroši uz Kanal, zamenili nekadašnje junake po šančevima, spremne da poginu za slavu i slobodu.
Upravo zbog toga autor ovih redova vidi Srbobran koji svoju istoriju, ali i naziv duguje nekim teškim i herojskim vremenima, kao gradić koji danas živi svoj najlepši od svih života.
Život u kome ćemo ovde u parku sresti čak i čuvenu Lenku Dunđerski, pa oni koji budu to umeli, možda će moći sa njom i poneku razmeniti. Misao, ne baš reč, dakako, ali ko zna, zna.
I poneko će umeti. Kada zastane ili samo uspori u šetnji parkom pred njenom bistom.
A impozantna pravoslavna Bogojavljenska crkva, više puta rušena i obnavljana, sa visokim zvonicima svedočiće tom šaputanju kroz misli sa najpoznatijom vojvođanskom gospo'icom.
Na drugom kraju mesta, poput drugog čuvara ovog gradića, nadvija se i velika Katolička crkva, te zaokružuje uz multietničnost, i sklad vera u ovom mirnom bačkom mestu.
Dalje od parka i opštinske administrativne uprave, pored autobuske stanice, stižemo i do hotela koji je svakako video i bolje dane, smeštenog uz Veliki kanal, taman nasuprot mlina.
Hotel i u ovakvom današnjem stanju, krasi obale neslavnog kanala, jasno je vidljivo šta je nekada kada je podignut, mogao i umeo pružiti posetiocima, ponajpre kroz park koji ga deli od same obale Kanala.
A kanal...eh, taj kanal...delovi tog kanala probijeni su još krajem osamnaestog veka, da bi se skratio plovni put pretežno za so, ali i druge terete koje su teglile barže i dereglije. Počinjao je severno od Apatina, kod Bezdana, i iz te tačke spajao severozapadnu Bačku sa Tisom kod Bečeja, gde i danas može da se vidi Šlajz, prevodnica kojom se nekoć brodarilo, dok je danas plovidba Kanalom govoto potpuno zaustavljena.
Vremenom i nesavesnim upravljanjem otpada iz industrije, Kanal je sredinom proteklog veka toliko zagađen, da je danas proglašen najzagađenijim na kontinentu. Kanal je sa svojim dodatnim Malim Bačkim kanalom, integrisan u čuveni irigacioni sistem Dunav-Tisa-Dunav, ali je zagađenost tolika, da postoji bojazan da se preliva u obe reke muljeviti otpad kojim je gotovo obloženo dno u potpunosti. Upravo tim zagađenim muljem, Kanalu je oduzeta osobina plovnosti, te se ozbiljniji plovni poduhvati ovuda već godinama i ne pokušavaju.
No, ako ne znamo za sve ove činjenice, Kanal posmatran sa mosta u Srbobranu kojim se dalje putuje ka Novom Sadu, deluje sasvim bezazleno.
Pitom, učtivo i gotovo pozivajuće.
Ribolovci na njegovim obalama takođe su deo dekora kojim nas Kanal na prvi pogled uspeva zavarati, a onda zašto ne uživati u pogledu na njega, praveći se da ne znamo koliko je zaista zagađen.
Jer, lako može biti da je pitomost ovog gradića učinila da baš u njemu, Kanal zapravo bude čist.
Maštovita pomisao, ali lepa. Lepa taman kao i sam Srbobran, mesto koje neopravdano svi nekako podrazumevamo i prolazimo kroz njega, umesto da odvojimo dan za njega, dan koji će biti uzvaćen brojnim danima u kojima će nam pomisao na taj dan, iscrtavati osmehe na licima.
