Najveća u Crnoj Gori.
Nije to mala titula, jer ova primorska i planinska zemlja jeste mala prema savremenim merilima, ali svakako u njoj ima puno tvrđava, i poneti titulu najveće, definitivno je nešto. Nešto veliko.
Primorje, kada se pogleda izolovano od ostatka države, samo po sebi će nam reći da svi gradovi imaju svoje utvrđenje, počev od najzapadnijeg, Herceg Novog, pa dalje redom ka jugoistoku obalom, sve do Ulcinja.
Istina, u Bokokotorskom zalivu imamo i Risan koji je zapravo jedan stari grad, prestonica čak jedne nestale civilizacije, ali koji nema bedeme oko sebe, kao ni njegov susedni Perast, ali zato već Kotor ima zidina i viška, reklo bi se. Sa tvrđavom koja seže visoko u brdo, te gradskom tvrđavom koja danas čini turističku i kulturnu esenciju Kotora, zaista se oba gradića mogu opasati tim bedemima.
Čak i Tivat koji nema istoriju iz koje bi se uzdigle silne zidine, ima svoje bedeme, dok su daleko poznatiji bedemi u Budvi, oni gradski, bez bedema tvrđave Mogren, a o gradu-tvrđavi Sveti Stefan, ne treba ni pričati.
Petrovac ima jednu od najmanjih primorskih tvrđava, koja se čak nekoliko puta može smestiti u tvrđavu u Ulcinju, ali karakteristike svih tih tvrđava je da su na samom moru, a neke od njih čak zalivaju i morski talasi.
I, tu stižemo do još jedne od krakteristika najveće crnogorske tvrđave, a to je da je ona udaljena više od četiri kilometra od mora. Nije jedina, ne, jer i tvrđava u Haj Nehaju je slična po tome, ali je ta tvrđava zapravo i vezana za ovu u Baru. Jedinstven slučaj je taj da je tvrđava toliko udaljena od mora, a naročito zbog toga što se i civilno naselje koje je danas naprosto Stari Bar, razvilo uz tvrđavu, takođe toliko daleko od mora. Naravno, postojao je i Pristan, odnosno trg sa pristaništem gde se trgovalo, razmenjivalo, utovarivalo i istovarivalo, na mestu gde je danas Luka Bar. Veza sa morem je, dakle, postojala, ali može zvučati čak i zagonetna odluka da se u podnožju Rumije sazida ovako veliki kompleks, te stvori i naselje oko njega.
Ovaj neobičan položaj tvrđave i mesta Stari Bar, duguje se, pre svega, autonomnom izvoru pitke vode koja je akvaduktom distribuisana i van tvrđave. Zahvaljujući baš tom detalju, ne samo da se moglo ovako, već je taj detalj i odredio nastanak i razvoj ovog kompleksa tako daleko, a tako blizu morske obale.
I, tako je to bilo sve do razornog zemljotresa krajem sedamdesetih godiina prošlog veka, nakon čega je izgrađen potpuno novi Bar, i to na samoj obali na kojoj je do tada bio samo Dvorac Topolica sa šetalištem, plažom i nešto neupečatljive urbane infrastrukture.
Izgubivši status jedinog, da kažem, Bara, zapravo je Stari Bar dospeo do jedne svoje sasvim nove uloge, a sama tvrđava kraj njega je počela da dobija na novom značaju. Svakako, reč je o turizmu i kulturi koji su zaposeli nepovratno ove zidine, kao i naselje pod njima.
Zastava koja se vije na bedemu možda jeste nacionalno obeležje, ali zapravo ta zastava predstavlja upravo tu novu ulogu najveće tvrđave u Crnoj Gori - kulturnu i turističku.
Ukoliko se oslonimo na tumačenja dostupnih dokumenata, ova tvrđava nastala je negde u osmom veku, i kako se smatra da su tu prvobitno Anti živeli dok ih nisu proterali Iliri, stari nazivi tvrđave poput Antivarijuma (rimski naziv) ili Antivarisa (mletački naziv), sadrže u sebi naziv plemena koje ga je osnovalo. Preuzimanje tvrđave dešavalo se više puta i to od strane Mlečana i Vizantinaca, a potom Stari Bar postaje i centar nekadašnje Duklje, potom i arhiepiskopije, da bi se najzad našao u sastavu srednjevekovne države Nemanjića. To doba bi se moglo nazvati i zlatnom erom najveće tvrđave u Crnoj Gori. Nakon turskih prodora, te rasparčavanja srpske srednjevekovne države koje je pratio gubitak teritorija, a potom i svih oblika nezavisnosti, nad Starim Barom vijore se Mletačke zastave, sve dok ih drugom polovinom petnaestog veka ne zamene konačno turske, za naredna tri veka.
Ipak, važnije od ovih istorijskih činjenica je to što je svakim novim preuzimanjem tvrđavi menjan oblik, veličina, stil i karakter. Izmešani stilovi istoka i zapada pre svega nad oko 600 objekata, civilnih, administrativnih i crkvenih, koliko je do sada evidentirano na prostoru tvrđave,zapravo su oplemenili čitav sadržaj i učinili ga multikulturalnim. I, kada spomenusmo crkvene objekte, podatak o čak 17 crkava, uglavnom u ostacima, i dalje deluje impresivno. Turci nisu podigli džamiju unutar zidina, već spolja, ali su ostavili Haman kao upečatljiv znak svog boravka u ovom prostoru. U vreme vladavine Balšića i Nemanjića, ovde se i kovao novac, te nije Stari Bar bio samo duhovna prestonica, već mnogo značajniji administrativno vojni centar svoga vremena. Po propasti srednjevekovne srpske države, ova tvrđava gubi svoj značaj što je vidljivo ponajpre u vreme vladavine Venecije iz čijih će ruku kasnije preći u Turske ruke, čime će se njen značaj svesti na potrebe samo jednog od mnogih utvrđenja sa stalnom posadom, te skromnom civilnom zajednicom oko bedema.
Danas je situacija poprilično jasna - sva ova zaposedanja tvrđave, te dograđivanja, dorađivanja i naseljavanja, vodila su ka današnjoj multikulturalnoj pozornici na otvorenom, jednom velikom spomeniku, muzeju, i pre svega čuvaru multietničnosti koja je u tolikoj meri obeležila današnji Bar.
Možda bismo mogli pomalo romantičarski i da zaključimo kako je i ova, kao i gotovo sve srednjevekovne, ali i one ranije ili kasnije građene tvrđave, došla do svog najlepšeg dela postojanja. Dela u kome se ona uzvišeno predaje kulturi i turizmu, konvertujući nekadašnja vremena ognja i mača, u jednu od svojih novih uloga. To je uloga šaptača istorije koja više ne dozvoljava zatvaranje kapija, več sasvim suprotno...otvaranje prema svima. Ulogu u kojoj bedeme ne zaposedaju oklopljeni vojnici sa strepnjom u srcima dok znojavim rukama stežu svoje oružje, naslućujući kolika se sila smrti nagomilala pod tim bedemom koji ih još jedini štiti od nje. Ulogu u kojoj po bedemima šetaju nasmejana lica spremna da prave selfije, da taguju geolokacije i da ih preporučuju dalje. Ulogu u kojoj između tih bedema čitav jedan vikend stanuje Evropa u radionicama i drugim kulturnim sadržajima, u novoutemeljenoj manifestaciji sa prefiksom evropskog...
Jedna bolja uloga dočekala je i oplemenila ove zidine, dala im onaj značaj koji im nijedna ratna uloga nije mogla podariti.
