Tvrđava na tvrđavi. Jedni brane svoje, na mestu gde su neki prethodni branili nešto svoje. Na pogodom mestu, na istom mestu, u različito doba.
Čest slučaj, uglavnom iz dva razloga. Prvi je svakako taj što je u davnašnjim turbulentnim vremenima, sa nerazvijenom tehnologijom ali i logistikom za gradnju, daleko lakše i brže bilo dozidati, popraviti, dodati, nego ispočetka nešto praviti.
Drugi razlog je položaj.
Ono što je jednom viđeno kao dobra pozicija, zgodan položaj za dominaciju i pogodna geografija za odbranu, to su tako i svi naredni neimari utvrda tako videli.
Praktično se samo kompleksnost utvrđenih položaja i njihova otpornost u odnosu na aktualno oružje datog doba, menjala, pretežno zavisno od vojnog značaja neke fortifikacije.
Reka Toplica pred samim današnjim Prokupljem, savija se oko brda Hisar tako, da u dva maha stvara iluziju uzvodnosti i nizvodnosti, te ume da zbuni posmatrača, da ovaj ne zna gde je tačno njeno ušće, a gde izvor.
Da, reke su u prošlosti bile najčešće upotrebljavane prirodne prepreke za odbranu položaja, te je na njima i nastao verovatno najveći broj utvrđenja, baš kao i na strmim brdima i nepristupačnim utvrđenjima.
I ovde, pod Hisarom, neko je nekada uočio kako je to brdo nadvijeno nad rekom u svojoj povećoj krivini, zapravo odlično mesto sa koga se može kontrolisati jedan od važnih trgovačkih puteva. I, istorijat utvrđivanja Hisara je počeo.
Do danas nije pouzdano složen vremenski niz sa nepobitnim podacima o nastanku ali i nadogradnjama utvrda na Hisaru, ali se neka globalna slika da nazreti iz istraživanja koja uz kraće prekide traju različitim intenzitetom i uspesnošću još od sedamdesetih godina prošlog veka.
Prvi rovovi i bedemi nastali su još u antičko doba, verovatno u više etapa nastajanja, zapuštanja i obnavljanja, i najizglednije zvuče pretpostavke da su pod vizantijskom vlašću cara Justinijana u šestom veku obnovljene i ojačane zatečene odbrambene strukture koje potiču iz ranog rimskog, ili čak predrimskog doba. Ove pretpostavke počivaju na sveukupnom delu ovog cara u nameri da objedini i obnovi nekadašnje veliko Rimsko carstvo, pri čemu je on ne samo obnavljao utvrđenja, već i podizao sasvim nove gradove poput Justiniane Prime. Stoga je vrlo verovatno da je poslednje ranovekovno utvrđivanje brda Hisar izvršeno upravo tada, kada je ova utvrda i naseobine oko nje, funkcionisala pod rimskim nazivom Hameum, odnosno vizantijskim Komplos. Potiskivanjem vizantijskog prisustva sa ovih prostora, Hisar polako dobija nove neimare koji ga dodatno utvrđuju prema savremenijim srednjevekovnim potrebama, a to su razni vlastodršci iz srednjevekovne srpske države, počev od nemanjićkih vremena, pa sve do konačnog pada ovih prostora pod tursku vlast. Ovi neimari daće tvrđavi izgled koji danas možemo da prepoznamo i vidimo.
Istorija poprilično ćuti kada je u pitanju ova tvrđava u nemanjičko doba, a arheologija uspeva da pronađe dokaze o radovima na njoj, ali ne i njenom značaju u to vreme. Pisanih dokumenata gotovo da i nema, posebno onih iz kojih bismo decidno mogli znati o nekim vojnim aktivnostima koji bi ukazali na značaj utvrđenja, sve do perioda u kome paralelno sa raspadom srednjevekovne države najduže vladarske srpske loze, dolazi i do sve češćeg i ozbiljnijeg prodiranja Osmanlija u ove krajeve.
U pravilu su ovi prodori bili pre svega pljačkaški a ne osvajački, i njima su sondirani rizici za potonje osvajačke pohode. Nedaleko od Hisara, kraj sela Pločnik, odigrala se i veoma slabo dokumentovana bitka u kojoj su srpske snage pod komandom Kneza Lazara uspele da navuku u zasedu, te potom do nogu potuku tursku vojsku u jednom od njenih pljačkaških pohoda, Ovako drski i duboki osmanlijski prodori, oslanjali su se na uverenje da je srpska vojna sila uništena na Marici desetak godina ranije, te da pravih prepreka za dublje prodore ne može biti. Svest o nadolazećoj opasnosti, bila je dovoljno visoka kod grupe sitnijih srpskih vlastelina okupljenih oko Kneza Lazara, o čemu svedoči i ubrzano podizanje brojnih utvrđenja, kao i nadogradnja i ojačavanje postojećih, poput Hisara. Istorija će pokazati da ni sva sila koja se kasnije suprotstavila turskom nadiranju u Kosovskoj bici neće biti dovoljna, te da će u narednim vekovima osmanlijski prodori biti tek pod Bečom zaustavljeni, no svakako je valjalo boriti se i pokušavati.
Hisar u svojoj konačnoj, danas vidljivoj formi, upravo je tome i služio.
Da, usudim se pričati o konačnoj formi jer i pored toga što je nakon pada ovih krajeva pod tursku vlast, Hisar nekoliko puta prelazio iz turskih u austrijske ruke i obratno, nema zabeleženih izmena u formi utvrđenja, osim što se iz jednog perioda austrijskog posedovajna ove tvrđave, dobio skiciran uvid u njeno tadašnje izdanje, sa sve vrhovima bedema i kula.
Sa vojnog stanovišta posmatrano, utvrđenje je kao srednjevekovno prestalo da funkcioniše i postoji, te je moguće da se ponekad njen dominantan položaj kasnije mogao koristiti zarad izvidnice i sličnog, no istorija novijeg doba nije prepoznala Hisar kao vojni objekat posle proterivanja Turaka sa ovih prostora.
Ironijom koja neretko doda značajan beleg, i ova tvrđava je gubitkom svog vojnog značaja zapravo došla u fazu svog fizičkog nestanka bez opaljenog metka.
Brdo Hisar je pošumljeno, a u obilju vegetacije, kao i višegodišnjih erozivnih procesa, donji delovi bedema potpuno su nestali, odnosno, veoma su teško uočljivi i tamo gde nisu nestali. Najironičnije od svega je što su tokom gradnje legata doktoru Aleksi Saviću, zaslužnoj ličnosti ovog kraja, na samom vrhu brda, otkriveni, ali i gradnjom uništeni ostaci dvorskog zdanja koje je najverovatnije nastalo još u rimsko doba, bar sudeći prema raskošno oslikanim i ukrašenim zidovima, što je moglo biti otkriće koje bi u potpunosti preokrenulo naš pogled na značaj ovog utvrđenja, upravo kako se to desilo u
Felix Romulijani, a u novije vreme i u
Viminacijumu.
No, ironična sudbina tako je namenila da najsavremeniji od svih neimara uspeju da gradeći nešto novo, sruše skoro sve što su nekadašnji neimari čuvali, takođe gradeći nešto svoje, novo.
Pa ipak, priča o Hisaru se tu ne završava.
Nikako. Štaviše, upravo se tu naziru i nove stranice te priče, sve lepše i lepše...
Rekonstrukcija tvrđave koja je u toku, inspirisana je njenom prenamenom.
Iako su raniji pokušaji oživljavanja ovog brda takođe imali u svojoj osnovi neke od kulturoloških ideja poput muzejske postavke, današnja odluka je da se ide u pravcu masovnijeg pristupa, pre svega kroz formiranje višenamenske scene koja se nalazi na najvećem platou koji okružuju delimično obnovljene zidine.
Veoma je zanimljiva ideja da se pozicija tvrđave i pogled sa nje, iskombinuju sa organizovanim kulturnim dešavanjima, i upravo ta ideja i obećava jednu novu perspektivu utvrđenja, verovatno najlepšu koju možemo nameniti jednom takvom kompleksu.
Hoće li se, i u koliko meri, ova ideja primiti kod ciljanih korisnika pre svega iz lokalnog okruženja, ostaje da se vidi, ali da se radi na toj ideji, zaista nema sumnje.
Do ovog novog hrama kulture na otvorenom, sa savremenom audio i svetlosnom opremom, stiže se jednostavno kolima skoro do samog vrha, ali je problem parking. Bar ovog trenutka, naravno, jer ne sumnjam da su kreatori ovakve ideje izgubili iz vida i jedan tako esencijalan detalj, te da nemaju spremno rešenje za njega. Zapravo, parking nije samo deo logističke stavke za rešavanje, već je deo kompleksnije priče koja obuhvata i više od same tvrđave, tako da vredi sačekati i rešenje.
Deo problema sa parkingom koji sam pomenuo, jeste i stavljanje van funkcije dosadašnjeg parkinga koji pred sam vrh na kome je tvrđava, služi da se parkiraju posetioci restorana, odnosno muzejske postavke uz njega, ali i svi ljubitelji pogleda koji puca na
Prokuplje sa ove tačke, jedva nešto niže od same tvrđave.
Parking je van funkcije usled obimnih i detaljnih arheoloških istraživanja koja su već otkrila delove bedema koji jedan na drugom talože razne vremenske epohe, počev od antičkog doba. Upravo tragovi tog doba su i najstariji tragovi nađeni na celom lokalitetu, i zbog značaja tog otkrića, nesumnjivo je da će još neko vreme istraživanja držati van funkcije parking i pristupni most ka njemu.
Konačno, spomenuta infrastruktura grupisana oko ideje pogleda sa terase vidikovca i gurmanskog ugođaja koji je decenijama nudio restoran jednostavno nazvan Savićevac kao i čitav vidikovac, prema već pominjannom doktoru Aleksi Saviću.
Ka ovom objektu vodi i betonska pešačka staza sa stepeništem za one kojima automobil nije na prvom mestu liste izbora, već prednost daju šumskom vazduhu kojim napajaju pluća penjući se i spuštajući upravo tom stepenišnom stazom.
No, vreme koje je uspelo da pretekne vrhunac hedonizma osamdesetih godina oličen u dobrom roštilju sa sjajnim pogledom, učinilo je svoje. Klijentela je polako nestala, neko novo doba dovelo je i novu klijentelu, na neka nova mesta. Neki novi hedonizmi, ili makar svojevrsni sinonimi za taj izraz, učinili su pustom ovu prelepu terasu, te na njoj danas možemo sresti samo istraživače, ali i rezltate njihovih istraživanja.
Nedavno je njihov rad krunisan i zapanjujućim pronalaženjem germanskog koplja iz plemena Gota, izuzetno bogato ukrašeno i izrađeno.
Trenutno je i dalje misterija kako se baš ovde našlo to koplje, a stvari će možda postati jasnije nakon obrade laserskih snimaka celog područja, obzirom da valja otkloniti brojne nejasnoće od kojih je većina nastala urušavanjem arheološke građe prilikom podizanja ovih objekata koji danas više-manje zvrje prazni.
Zanimljivo
ОдговориИзбриши