Objektivom po Srbiji - Manastir Đurđevi stupovi

Stupovi.

Ne, nije to sleng za stubove, u nekom dijalektu ili narečju sličnim nazivom opisan stub. U pitanju je nešto drugo. Radi se o pojmu koji označava određenu zemlju srednjevekovnog doba, koja je isključivo pripadala nekoj vlasteli ili crkvi, dakle posed, a specifičnost tog poseda je neposredna obrada. Srednjevekovno poimanje zemljišnjih poseda znatno se razlikuje od današnjih poimanja, i tako ga moramo posmatrati. Zemlja je bila mera moći, mera statusa, mera svega zapravo. Ondašnje prilike su kreirale sistem obrade zemlje kmetovskog tipa, te je većinu zemlje vlastela davala u najam, odnosno pod rentu.

Ipak, određeni deo zemlje je ostavljan zarad obrade iz vlastitih potreba, iako se na razne načine, ta obrada obavljala besplatno u korist svoga vlasnika. Ponegde, a posebno ponekad, stup je označavao čak i zemljišnu meru, iako prevashodno označava namenu tog poseda i njegovu prirodu.

Stoga, Đurđevi stupovi i dalje ostaje naziv koji sugeriše da je manastirska crkva posvećena Svetom Đorđu, ali više manastir ne gledamo tako što tražimo njegove stubove pogledom, pretpostavljajući da je reč o stubovima kao naglašenom arhitektonskom detalju u dovoljnoj meri da se tako formirao i naziv manastira. Sa druge strane, i dalje postoje mišljenja da je oblik i položaj manastirske crkve sugerisao da se ipak radi o stubovima, te nas to ponovo vraća na pretpostavku da je reč o pogrešnom izgovoru reči stub.

Ova mala zagonetka najverovatnije i nije mnogo važna, naročito kada znamo da je ovo jedna od prvih zadužbina koje je napravio utemeljitelj dinastije Nemanjića, i to kao Veliki župan. 

Zanimljivo je i predanje koje govori da je Stefan Nemanja, dok je bio zatočen u jednoj pećini od strane svoje braće, a usred velikih političkih igara koje su pratile borbu za vlast, zavetovao sam sebe da napravi crkvu koju će posvetiti Svetom Đorđu kada, i ako se bude oslobodio tamničenja.

Čak ni u dokumentima koja sadrže dosta konkretnu faktografiju tog doba, nije jasno kako se uopšte izvukao iz tog tamničenja, ali je narod sa kolena na koleno preneo tu priču o zavetovanju kao važniju od priče kako se oslobodio utamničenja. I, narodu je možda zaista i važnija upravo ta priča...

Ovo tamničenje je čak ispalo i važnije od tamničenja koje je doživeo u Carigradu, tokom koga je zbog pokazane poniznosti prema Vizantijskom caru kome se predao nakon izgubljenog rata, ipak sebi obezbedio dalje uživanje svoje titule.

U svakom slučaju, na brdu nadomak Novog Pazara, danas ponosno sežu do neba Đurđevi stupovi, a ponekad čak i vire iznad oblaka, onda kada se niska oblačnost nadvije nad ovaj kraj. Prva svetinja koju je utemeljitelj loze Nemanjića napravio kada je zvanično postao titularni gospodar ovih krajeva, na prostoru poznat kao Stari Ras. Država Nemanjina se širila, izmeštale su se prestonice, ali zadužbine su ostajale tu gde su i nastale, i jasno je koliko istorije, tradicije, kulture i nacionalne i duhovne svesti su utkale u narod, posebno one koje su nastale zajedno sa prvom dinastičkom lozom, i jedinom krunisanom carskom krunom.

 

Sam manastir od svog nastanka, bez sumnje ima veliki značaj, čak do te mere, da je njegov drugi ktitor, Kralj Dragutin, sahranjen upravo u ovom manastiru. On je bio i poslednji nemanjićki vladar koji je vladao na području Starog Rasa, i to daje težinu činjenici da je ovde sahranjen premda su, nažalost, brojni ratovi i pljačkanja manastira, doveli do situacije u kojoj danas nema čak ni moštiju Dragutinovih, a kamoli materijalnih blaga manastirskih.

Kao i većina manastira u Srbiji, i ovaj je zapusteo u jednom periodu, pred najezdom turskih osvetnika nakon povlačenja austrijske vojske, potkraj sedamnaestog veka. U takvim prilikama, neki od zapustelih manastira su harani, pljačkani, pa čak i paljeni, ali sudbina Đurđevih Stupova bila je krajnje kreativna u svojoj brutalnosti i ironiji. Naime, dva naredna veka manastirski posed i zgrade su samo pljačkani i ruinirani, ali u Prvom Balkanskom ratu, Turska vojska je delimično razgradila manastirske zidove i zgrade, te od njih načinila značajne uporne artljerijske tačke sa kojih je ometala napredovanje Srpske vojske na ibarskom pravcu. Ironijom sudbine, upravo je srpska vojska, uz pomoć prevashodno artiljerijskih dejstava, neutralisala neprijateljske baterije, nanevši pritom najveću štetu samom Manastiru. Takva sudbina teško da ima mnogo primera uopšte, a kamoli u Srbiji.

No, kao i uvek, kada kiša stane, ukaže se neko sunce da osuši, ogreje, ulije nadu...

Tako se i drugom polovinom prošlog veka, ovaj manastir našao na spisku baštine koja je detaljno proučena, obnovljena, a potom i zaštićena uvrštavanjem na Uneskovu listu svetske baštine.

Dominantan, pažljivo odabran položaj manastira, koji je u svojim najslavnijim vekovima baš zato, posmatran iz župe nad kojom je dominirao, viđen gotovo kao na nebu sazdan, ovim sudbinskim izazovom u Prvom Balkanskom ratu uzrokovao je da Manastir plati previsok ceh. Ceh u kome mu je najveće uništenje donela vojska oslobađajući upravo svoj narod kome je Manastir jedna od najvećih svetinja bio.

Deo istorije u kome su Đurđevi stupovi prevaljivali vekovni put od sjaja do bede i nazad, sada je za nama definitivno. Danas je pred ovim manastirom samo jedan put, put ka zasluženoj slavi.

Danas tu slavu pronose i uživaju ne samo vernici ili poklonici Pravoslavne vere, već i brojni posetioci verski neutralni ili čak nezainteresovani, voljni da uživaju u fantastičnom kompleksu u kome je okružen četinarskom šumom, na jednom od najistaknutijih visova uveliko obnovljen, trajno zasjao u svojoj veličanstvenosti prvi manastir koji je osnivač dinastije koja je najduže vladala Srbijom podigao od kada mu je titularno ukazano pravo vladavine od strane vizantijskih vlasti.